|
|
|
|
|
TÜRK ALFABELERİ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
TÜRK DİLLERİ AİLESİ
Türk dillerinin Avrasya üzerinde yayılımı
Türk dilleri veya Türk lehçeleri olarak Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa 200 milyon kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir.
Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan mühim bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak kelimelere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, Çağdaş Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (Bakınız: "Dil" ve "Lehçe" tartışması)
Bu tabloda Türk dillerinde cümle yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:
Diller |
Cümle yapısı |
Gagavuz Türkçesi |
Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr. |
Türkiye Türkçesi |
Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor. |
Azerbaycanca |
Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır. |
Türkmence |
Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar. |
Özbekçe |
Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi. |
Uygurca |
Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu. |
Kazakça |
Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı. |
Kırgızca |
Balalar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen cazat. |
Tatarca |
Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza. |
Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:
- jaz (yaz)
- jaz.u (yazı)
- jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
- jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
- jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
- jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)
Tarih
Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar göçebe hayatı sürdürmüşler ve özellikle İran, İslav ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç'in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.
"Dil" ve "Lehçe" tartışması
Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. İstanbul Üniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü ("variety of speech") saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
- Sovyet Rus dilcileri, Hint-Avrupa dillerini Indo-Germen diye adlandıran fakat Türk lehçelerini ayrı birer dil sayan bazı Alman dilcileri ve hem Türkolog hem Altayist Talat Tekin: Diller,
- Türk Dil Kurumu ve Ankara Üniversitesi'nin görüşü: Lehçeler,
- İstanbul Üniversitesi'nin ve Muharrem Ergin'in kitabını okutan otuzdan fazla üniversitenin görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça lehçe, diğerleri şive.
"Lehçe"nin anlamı
-
Dil biliminde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.
Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması
- Ol onçozınañ ozo cortop oturdı = O, herkesten önce gitti.
- Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs = Dün akşam biz sinemada idik.
- Bu biçik cûkta çıkkan = Bu kitap yakında çıktı.
Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması
- Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl = Size gelmek için vaktim yok.
- Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ = Onun için para ödemek yazık (olur).
- Ol şkolanı am dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi.
Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması
- Vírenekensem şkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler.
- Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.
Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türk'ün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaş'ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.
Türk dilleri ailesi
Türk dillerinin ( ) dünyadaki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.
Dünyadaki büyük dil aileleri:
Türk dillerinin coğrafyası
Çin'in batısındaki Türk dilleri
Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gibi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, İran'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya'da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.
Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı
Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik
Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:
Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:
- Kazakça 11 Mio. Konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
- Uygurca 8 Mio Konuşucu: Çin- Sincan
- Türkmence 6,8 Mio Konuşucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
- Kırgızca 3,7 Mio Konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Çin Türkistanı
- Çuvaşça 1,8 Mio Konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
- Başkırca 2,2 Mio Konuşucu: Başkıristan
- Tatarca 1,6 Mio Konuşucu: (etnik olarak 6,6 Mio.) Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
- Kaşgayca 1,5 Mio Konuşucu: Iranin Fars ve Çuzistan illerinde
Sayılar 3/2006 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.
Tüm Türk dilleri konuşanların sayısı birbirini anliyabilen dillerden oluşan grublara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır
Anlaşılabilirlik
Neredeyse tüm Türk dillerinin Sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır. Sadece Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.
Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkansız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok kelime vardır:
Eski Türkçe |
Türkiye Türkçesi |
Azerbaycan Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Kıpçakça |
ana |
anne |
ana |
ene |
ana |
ana |
ona |
ana |
aba |
burun |
burun |
burun |
burun |
borın |
murιn |
burun |
burun |
qol |
kol |
qol |
qol |
qul |
qol |
qo‘l |
kol |
yol |
yol |
yol |
ýol |
yul |
jol |
yo‘l |
yol |
semiz |
semiz |
semiz |
semiz |
simez |
semiz |
semiz |
semiz |
topraq |
toprak |
torpaq |
topraq |
tufraq |
topıraq |
tuproq |
tupraq |
toprahk |
qan |
kan |
qan |
gan |
qan |
qan |
qon |
qan |
kül |
kül |
kül |
kül |
köl |
kül |
kul |
kül |
sub |
su |
su |
suw |
su |
suw |
suv |
su |
aq |
ak |
ağ |
ak |
aq |
aq |
oq |
aq |
qara |
kara |
qara |
gara |
qara |
qara |
qora |
qara |
qızıl |
kızıl |
qızıl |
qyzyl |
qızıl |
qızıl |
qizil |
qizil |
kök |
gök |
göy |
gök |
kük |
kök |
ko‘k |
kök |
Türkçe ulusal diller
Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.
Ülkelere göre Türk dilleri
Türk dilleri Avrupa'nın ve Asya'nın otuz ülkesinde konuşulur. Tablo alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar sadece ana dili olarak konuşanları göstermektedir.
Grup ve dilleri |
Konuşanların
sayısı |
Konuşulduğu ülkeler |
OGUR ya da BOLGAR grubu |
Çuvaşça |
1,8 milyon |
Rusya (Çuvaşistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22.000 |
KIPÇAK grubu |
Karaimce |
ölmek üzere † |
Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10 |
Kumukça |
280.000 |
Rusya (Dağıstan) |
Karaçay-balkarça |
250.000 |
Rusya (Karaçay-Çerkezye, Kabardino-Balkarien) |
Kırım-Tatarcası |
500.000 |
Ukrayna 200.000, Özbekistan 190.000, Kırgızistan 40.000 |
Tatarca |
6,5 milyon |
Rusya 5.500.000 Özbekistan 470.000, Kazakistan 330.000, Kırgızistan 70.000,
Tacikistan 80.000, Türkmenistan 50.000, Ukrayna 90.000, Azerbeycan 30.000
etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyon |
Başkırca |
1,8 milyon |
Rusya 1,7 milyon, Özbekistan 35.000, Kazakistan 20.000 |
Nogayca |
70.000 |
Rusya (Kuzeykafkas) |
Karakalpakça |
400.000 |
Özbekistan |
Kazakça |
11 milyon |
Kazakistan 8 milyon, Çin 1 milyon, Özbekistan 800.000, Rusya 650.000, Moğolistan 100.000 |
Kırgızca |
3,7 milyon |
Kırgızistan 3,3 milyon, Özbekistan 200.000, Çin 200.000 |
OĞUZ grubu |
Türkçe (Türkiye Türkçesi) |
76 milyon |
Türkiye 70 milyon, Balkan 2,5 milyon, Kıbrıs 180.000, Rusya 300.000,
Almanya 2,5 milyon, batı ve orta Avrupa 700.000 |
Gagavuzca |
330.000 |
Moldavya 170.000, Balkan 130.000, Ukrayna 20.000, Bulgaristan 10.000 |
Azerice |
30 milyon |
Iran 20 milyon, Azerbeycan 8 milyon, Türkiye 500.000, Irak 500.000, Rusya 350.000,
Gürcistan 300.000, Ermenistan 200.000 |
Türkmence |
6,8 milyon |
Türkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000 |
Horasan-Türkçesi |
400.000 |
Iran ( Horasan ili) |
Kaşgayca |
1,5 milyon |
Iran (Fars, Kuzistan illeri) |
Aynallu |
7.000 |
Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri) |
Afşarca |
300.000 |
Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-Iran |
Şalarca |
55.000 |
Çin (Qinghay ve Gansu illeri) |
UYGUR grubu |
Özbekçe |
24 milyon |
Özbekistan 20 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750.000,
Kazakistan 400.000, Türkmenistan 300.000 |
Uygurca |
28 milyon |
Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi ya da Doğu Türkistan) 27,2 milyon, Kırgızistan 500.000, Kazakistan 300.000 |
Yugurca |
5.000 |
Çin (Gansu ili) |
Aynu (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur) |
7.000 |
Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi) |
SİBİRYA grubu |
Yakutça |
360.000 |
Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi) |
Dolganca |
5.000 |
Rusya (Taymir Özerk Bölgesi) |
Tuvince |
200.000 |
Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170.000, Moğolistan 30.000 |
Tofalarca |
ölmek üzere † |
Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) |
Hakasça |
65.000 |
Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi) |
Altayca |
50.000 |
Rusya, Altay Özerk Bölgesi) |
Şorca |
10.000 |
Rusya, Altay Özerk Bölgesi |
Çulimce |
2.500 |
Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi) |
ARGU grubu |
Halaçca |
42.000 |
İran (merkez il, Kom ve Arak arasında) |
TOPLAM |
169.438.500 |
|
Tükenmek üzere olan Türk dilleri
Bazı diller sadece birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:
Sadece birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:
Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.
Türk dillerinin sınıflandırılması
Sınıflandırma sorunları
Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca Türk halklarının geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.
Çuvaşçanın farkı
Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:
- Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
- Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"
Çuvaşça Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistannda 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkıristan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak İdil Bulgarlarının torunları olarak görürler.
Halaçcanın farkı
Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te [1] iddia edildiği gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.
Diğerleri
Türk dillerinin diğer dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;
- Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
- Oğuzca: Güneybatı Türkçe
- Uygurca: Güneydoğu Türkçe ve
- Sibirya Türkçesi diye ayrılırlar.
Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır. Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz.
Müslüman Türk halklarının dillerinin benzemesinde, İslam'a geçişle birlikte Arapça ve Farsça'dan etkilenmiş olmalarının da payı vardır. Eski Sovyetler Birliği'nde yaşayanlar Rusça'dan da etkilenmişlerdir.
Modern dil biliminde sınıflandırma
En son verilere göre, (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Türk dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):
Türk dili
- Ogurca (yada Bolgarca)
- Bolgarca (ölü), Çuvaşça (1,8 milyon)
- Türkçe (Genel isim olarak kullanımı)
- Kıpçakça (Kuzeybatı Türkçe)
- Batı: Kırım-Tatarcası (500.000), Kumıkça (280.000), Karaçay-Balkarcası (250.000), Karaimce (ölmek üzere), Kumanca (ölü)
- Kuzey: Tatarca (6,6 milyon), Başkırca (2,2 milyon)
- Güney: Kazakça (11 milyon), Kırgızca (3,7 milyon), Karakalpakça (400.000), Nogayca (70.000)
- Oğuzca (Güney-Batı Türkçe)
- Batı: Türkiye Türkçesi (60 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 70 milyon), Azerice (50 milyon, ikinci dil olarak konuşanlarla 65 milyon), Gagavuzca (330.000)
- Doğu: Türkmence (6,8 milyon), Horosan-Türkçesi (400.000 ?)
- Güney: Kaşgayca (1,5 milyon), Afşarca (300.000), Aynallu dili (7.000), Sonkori (?)
- Salar: Salarca (60.000)
- Uygurca (Güneydoğu Türkçe)
- Sibirce (Kuzeydoğu Türkçe)
- Argu
Sınıflandırmanın kriterleri
Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanısıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:
- Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
- Sibirya-Türk dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Sadece Halaç dilinde "hadak" denir.
- Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türk dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
- Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).
Sözlük karşılaştırması
Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaştırır, böylece Çuvaşça'nın ve Yakutça'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.
|
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
|
ata |
ata |
|
ata |
|
ota |
|
|
|
|
ana |
anne |
ene |
ana |
ana |
ona |
ana |
|
an'n |
|
o'gul |
oğul |
oğul |
ul, uğıl |
ul |
o'gil |
oghul |
uol |
yvul |
|
er(kek) |
erkek |
erkek |
ir |
yerkek |
erkak |
är |
er |
ar |
|
kyz |
kız |
gyz |
qız |
qιz |
qiz |
qiz |
ky:s |
χe'r |
|
kiši |
kişi |
kişi |
keşe |
kisi |
|
|
kihi |
|
|
kelin |
gelin |
geli:n |
kilen |
kelin |
kelin |
kelin |
kylyn |
kilen |
|
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
|
jürek |
yürek |
ýürek |
yöräk |
zhürek |
yurak |
yüräk |
süreq |
|
|
qan |
kan |
ga:n |
qan |
qan |
qon |
qan |
qa:n |
jon |
|
baš |
baş |
baş |
baş |
bas |
|
baş |
bas |
puš |
|
qyl |
kıl |
qyl |
qıl |
kyl |
kyl |
kyl |
kyl |
χe'le'r |
|
köz |
göz |
göz |
küz |
köz |
ko'z |
köz |
kos |
kör |
|
kirpik |
kirpik |
kirpik |
kerfek |
kirpik |
kiprik |
kirpik |
kirbi: |
χurbuk |
|
qulqaq |
kulak |
gulak |
qolaq |
qulaq |
quloq |
qulaq |
gulka:k |
χo'lga |
|
burun |
burun |
burun |
borın |
murιn |
burun |
burun |
murun |
|
|
qol |
kol |
gol |
qul |
qol |
qo'l |
|
qol |
χol |
|
el(ig) |
el |
el |
|
|
|
|
ili: |
ala' |
|
barmak |
parmak |
barmak |
barmaq |
|
barmoq |
barmaq |
|
|
|
tyrnaq |
tırnak |
dyrnaq |
tırnaq |
tιrnaq |
tirnoq |
tirnaq |
tynyraq |
|
|
tiz |
diz |
dy:z |
tez |
tize |
tizza |
tiz |
tüsäχ |
|
|
baltyr |
baldır |
baldyr |
baltır |
baldyr |
boldyr |
baldir |
ballyr |
|
|
adaq |
ayak |
aýaq |
ayaq |
ayaq |
oyoq |
|
ataq |
|
|
qaryn |
karın |
garyn |
qarın |
qarιn |
qorin |
qor(saq) |
qaryn |
χyra'm |
|
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
|
at |
at |
at |
at |
at |
ot |
at |
at |
ut |
|
siyir |
sığır |
sygyr |
síır (sıyır) |
siyιr |
sigir |
|
|
|
|
yt |
it |
it |
et |
iyt |
it |
it |
yt |
jyda |
|
balyq |
balık |
balyk |
balıq |
balιq |
baliq |
beliq |
balyk |
pola' |
|
bit |
bit |
bit |
bet |
biyt |
bit |
pit |
byt |
pyjda |
|
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
|
ev |
ev |
öý |
öy |
üy |
uy |
öy |
|
av |
|
otag |
otağ |
otaq |
|
otaq |
otoq |
|
otu: |
|
|
yol |
yol |
yo:l |
yul |
zhol |
yo'l |
yol |
suol |
sol |
|
köprüq |
köprü |
köpri |
küpar |
köpir |
ko'prik |
kövrük |
kürpe |
|
|
oq |
ok |
ok |
uk |
|
o'q |
oq |
oχ |
ugu |
|
ot |
|
ot |
ut |
ot |
o't |
ot |
uot |
vot |
|
kül |
kül |
kül |
köl |
kül |
kul |
kül |
kül |
kö'l |
|
suv |
su |
suw |
syw |
suw |
suv |
su |
ui |
syv |
|
kemi |
gemi |
gämi |
kimä |
keme |
kema |
|
|
kim |
|
köl |
göl |
köl |
kül |
köl |
ko'l |
köl |
küöl |
|
|
atov |
ada |
ada |
atan |
aral |
orol |
aral |
|
ută |
|
küneš |
güneş |
gün |
qoyaş |
kün |
|
kün |
kün |
χĕvel |
|
bulut |
bulut |
bulut |
bolıt |
bult |
bulut |
bulut |
bylyt |
pĕlĕt |
|
yulduz |
yıldız |
ýyldyz |
yoldız |
zhuldιz |
yulduz |
yultuz |
sulus |
şăltăr |
|
topraq |
toprak |
toprak |
tufraq |
topιraq |
tuproq |
tupraq |
toburaχ |
tăpra |
|
töpü |
tepe |
depe |
tübä |
töbe |
tepa |
|
töbö |
tüpe |
|
yağac |
ağaç |
agaç |
ağaç |
ağaš |
|
|
|
jyvăş |
|
tenri |
tanrı |
taňry |
täñre |
|
|
tängri |
tanara |
tură |
|
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
|
uzun |
uzun |
uzyn |
ozın |
uzιn |
uzun |
uzun |
uhun |
vărăm |
|
yany |
yeni |
yany |
yaña |
zhanga |
yangi |
yengi |
sana |
şĕnĕ |
|
semiz |
semiz |
semiz |
simez |
semiz |
semiz |
semiz |
emis |
samăr |
|
tolu |
dolu |
do:ly |
tulı |
tolι |
to'la |
toluq |
toloru |
tulli |
|
aq |
ak |
ak |
aq |
aq |
oq |
aq |
|
|
|
qara |
kara |
gara |
qara |
qara |
qora |
qara |
χara |
χura |
|
qyzyl |
kızıl |
gyzyl |
qızıl |
qızıl |
qizil |
qizil |
kyhyl |
χĕrlĕ |
|
kök |
gök |
gök |
kük |
kök |
ko'k |
kök |
küöq |
kăvak |
Sayılar |
Eski Türkçe |
Türkiye
Türkçesi |
Türkmence |
Tatarca |
Kazakça |
Özbekçe |
Uygurca |
Yakutca |
Çuvaşca |
1 |
bir |
bir |
bir |
ber |
bir |
bir |
bir |
bi:r |
pĕrre |
2 |
eki |
iki |
iki |
ike |
yeki |
ikki |
ikki |
ikki |
ikkĕ |
4 |
tört |
dört |
dö:rt |
dürt |
tört |
to'rt |
töt |
tüört |
tăvattă |
7 |
yeti |
yedi |
yedi |
cide |
zheti |
yetti |
yättä |
sette |
şiççĕ |
10 |
on |
on |
o:n |
un |
on |
o'n |
on |
uon |
vunnă |
100 |
yüz |
yüz |
yü:z |
yöz |
zhüz |
yuz |
yüz |
sü:s |
şĕr |
Türk dillerinin kullanmış oldukları alfabeler
- Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, Karahanlılar döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir.
- Güneybatı Türkçe dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelişmiştir.
- 14. yüzyılın Harezm Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.
- Kuzeybatı Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus'dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır.
- İdil Bulgarları dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir.
- Güneydoğu Türkçe dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe'sinin temelini oluşturur.
Türk dilinin yazılışları
- 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız Azerice'de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı.
- 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.
- 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 2010'a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir.
Kaynaklar
- Bu maddenin Almanca Vikipedi'deki özgün sürümü, dilbilimci Prof.Ernst Kausen tarafından yazılmıştır. Almanca madde 3.06.2006 tarihli sürümünden Türkçeye çevrilmiştir.
- "Dil" ve "Lehçe" tartışması bölümünün kaynağı Prof.Dr.Talat Tekin'in makalesi: Türk Dilleri Ailesi
- 180 mio. - Ana dil & 200 mio. toplam ifadesinin kaynağı: Katzner, Kenneth (March 2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
- Johanson, Lars and Eva Agnes Csató: The Turkic Languages. Routledge, London 1998. ISBN 0415082005
- Öztopçu, Kurtuluş: Dictionary of the Turkic Languages. Routledge, London 1996, 1999. ISBN 0-415-14198-2
Dinlenebilir örnekler
|
|
|
|
|
|
|
|
|
TAKVİM |
|
|
|
|
|
|
|
HABERLER |
|
|
|
|
|
|
|
SÖZLÜK |
|
|
|
|
|
|
|
KOMİK VİDEOLAR |
|
|
|
|
|
|
|
BURÇLAR |
|
|
|
Bugün 1 ziyaretçi (2 klik) kişi burdaydı! |